Wet Open Overheid per 1 mei 2022

Het is nogal onderbelicht, maar binnenkort treedt de Wet open overheid in werking. Een wet die onder andere gericht is op gemeenten, provincies, waterschappen. Doel van de wet is om de overheid transparanter te maken. Volgens velen als onderdeel van een veranderende bestuurscultuur.

Situaties zoals de Teevendeal (ook wel bekend als de bonnetjesaffaire), de toeslagenaffaire (het rapport Ongekend onrecht) en de ophef rondom ‘functie elders’ hebben bijgedragen aan een versnelling van deze wens voor meer openheid.

Huidige situatie

We zien regelmatig voorbeelden van zwartgelakte passages in dossiers op de televisie of in de krant. Dit is een beeld dat blijft hangen. Het versterkt, vaak onterecht, het idee dat de overheid iets voor ons achterhoudt.

Tussen de wens voor meer openheid en het werkelijk realiseren daarvan, zit een wereld van verschil. Op dit moment is de Wet openbaarheid van bestuur (Wob) nog in werking. Bestuursorganen moeten, op aanvraag, publieke informatie openbaar maken. Dan moet je als volksvertegenwoordiger, inwoner, onderzoeker of journalist natuurlijk eerst heel duidelijk weten wat je wil opvragen. Het stellen van de juiste vragen is in de huidige situatie al een uitdaging op zich. Het is vaak vissen en doorvragen en het vergt enorm veel tijd om tot resultaat te komen.

Als je de keuzes en argumentatie van het bestuursorgaan wél kent, kan dat vragen afvangen en dan kunnen vragen ook gericht worden gesteld. Door deze openheid komen zaken eerder aan het licht en kost het ook minder tijd om onderdelen weg te lakken.

Situatie na 1 mei

De Woo draait de Wob bijna helemaal om. In de nieuwe situatie hoef je als volksvertegenwoordiger, inwoner, onderzoeker of journalist in de toekomst niet meer zo diep te graven om je vraag goed te kunnen stellen. De gemeente zou dan bijvoorbeeld haar besluiten, adviesnota’s, beleidsoverwegingen (geanonimiseerd) en onderzoek allemaal actief openbaar moeten maken. Het idee is om dat centraal te doen via het Platform Open Overheidsinformatie (PLOOI).

Veel vragen zouden dan dus al beantwoord moeten zijn en wanneer een document ontbreekt of teksten zijn zwartgelakt, moet je kunnen terugvinden waarom men dat heeft gedaan. Als je het er niet mee eens bent, moet je die informatie nog altijd, net als nu, op kunnen vragen. Het verschil is nu echter dat je gericht vraagt en niet met hagel schiet. Het voordeel voor bestuursorganen is dat ze door actieve openbaarmaking van publieke informatie achteraf minder uitzoekwerk hebben. Dat wil zeggen een tijdbesparing, mits intern de processen en informatiehuishouding goed op orde zijn.

Het is natuurlijk allemaal mooier gezegd dan gedaan! In veel gemeenten en provinciehuizen is de informatiehuishouding nog niet op orde. De Wet open overheid zorgt ervoor dat overheden dit wel, per wet, op orde moeten krijgen. Dat wil zeggen dat overheden echt werk moeten maken van de interne informatie-huishouding en archivering.

Dan gaat het niet alleen om de bestuurlijke stukken, maar ook om alle communicatie hier omheen. Denk bijvoorbeeld aan passieve elementen zoals mailwisselingen, concepten, persoonlijke beleidsopvattingen, beschikkingen, onderzoeken, etc. Vanzelfsprekend beschermt de AVG persoonsgegevens waardoor ook ambtenaren in alle vrijheid hun werk kunnen blijven doen.

Hoe je het ook wendt of keert; publieke informatie zal actief openbaar gemaakt moeten worden en de weigeringsgronden zijn beperkt. Dat zal ambtelijk, maar ook bestuurlijk tot een cultuurverandering gaan leiden. En dat is nu juist de bedoeling!

Data ook openbaar

De Woo maakt geen onderscheid in het soort publieke informatie. Wanneer een bestuursorgaan op basis van een dashboard een besluit neemt, kan zowel het dashboard als de onderliggende data (hetzij geanonimiseerd) gezien worden als publieke informatie. In dat geval moet er ook gedacht worden aan het actief openbaar maken van deze bronnen. Op ons als databedrijf heeft dat natuurlijk ook impact. De dashboards die we bij gemeenten, provincies en andere partijen bouwen, kunnen dus ook (deels) openbaar worden gemaakt. We verwachten dat het een geleidelijk proces zal zijn, maar in theorie is het vanaf 1 mei 2022 mogelijk.

In Wob, geitenpaadje om aan documenten te komen (24 maart 2022, Nederlandse Vereniging voor Raadsleden) wordt beschreven in welke bochten raadsleden zich soms moeten wringen om aan informatie te komen.
Ook SPA heeft dat moeten doen in het HGN-dossier: het college wilde een groot aantal documenten (waaronder belangrijke conceptrapporten) niet openbaar maken en alleen onder geheimhouding door het raadslid laten inzien. Nadeel van het onder geheimhouding inzien is dat er niet in het openbaar over gesproken mag worden. SPA pikte dat niet en vroeg via een Wob-verzoek info op. De gemeenteraad besliste vervolgens dat (slechts) een deel van de informatie werd verstrekt, dit zonder dat men die info zelf bekeken had! De raad moet nu elk jaar opnieuw een (nieuw) besluit nemen of de niet openbaar gemaakte informatie nog steeds geheim moet blijven. SPA zal het college en de raad hieraan houden.
Het Wob-verzoek kostte de aanvrager € 287.80. Dit ondanks dat de informatie uitsluitend digitaal werd verkregen: er moest betaald worden voor elke 'kopie van een pagina'.
De wet schrijft voor dat raadsleden desgevraagd veel diepgaandere informatie moeten ontvangen dan 'gewone' ( = niet tot volksvertegenwoordigers benoemde) burgers.

In het kader van haar onderzoek naar het Oktoberfeest vroeg SPA meermaals de gedetailleerde begroting en jaarrekening van 2019 op. Dit zijn wettelijk openbare documenten maar SPA ontving die niet.
Daardoor werd diepgaander onderzoek, dat volgens SPA nodig is, door het college onmogelijk gemaakt. SPA vindt dit niet kunnen en zal deze raadsperiode dergelijke informatie opnieuw opvragen en dan desnoods naar andere middelen grijpen om haar wettelijke recht op informatie te effectueren teneinde onderzoeken te kunnen doen.

Meerdere raadsleden, 'gewone burgers' en journalisten hebben aangegeven telkens weer op tegenstand te stuiten wanneer zij informatie opvragen bij de gemeente. Telkens weer blijkt dat transparantie ver te zoeken is, dat de gemeente moeilijk doet over een Wob-verzoek en dat zelfs een Wob-verzoek niet alle informatie boven water haalt. 

Bovenstaande praktijkvoorbeelden tonen aan dat het dringend nodig is dat de bestuurscultuur in Sittard-Geleen verandert. Primair ligt de verantwoordelijkheid daarvoor bij het college en de meerderheid van de raad (zijnde de coalitie) en niet bij de minderheid van de raad (de oppositie). 

De gemeenteraad als waakhond

In De gemeenteraad als waakhond (30 september 2021) beschrijft bijzonder hoogleraar lokaal en regionaal bestuur Klaartje Peters het controleren en toezicht houden van de gemeenteraad.
Dit essay is gebaseerd op de bundel: 'Controle als Democratische Waarde', een verslag van een verkenning van controle en verantwoording in het lokaal bestuur.

Zie ook:
In negen stappen naar een sterke raad (14 juni 2021, Nederlandse Vereniging van Raadsleden)
Meer kans op diversiteit meningen in versplinterde gemeenteraden (30 maart 2022, Nederlandse Vereniging voor Raadsleden)